نقش «ولایت عشق» در افزایش یک محبوبیت

کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس با یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری‌بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی که پس از آغاز و انتشار آن در نوروز ۱۴۰۰ استقبال مخاطبان، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

در سی و یکمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی تیتراژ سریال تلویزیونی «ولایت عشق» به نویسندگی و کارگردانی مهدی فخیم زاده رفته‌ایم که در سال ۱۳۷۹ با حضور جمعی از بازیگران مطرح سینما، تلویزیون و تئاتر از آنتن شبکه یک سیما پیش روی مخاطبان قرار گرفت. مجموعه‌ای تاریخی که از دریچه نگاه مهدی فخیم زاده روایتی تصویری از زندگانی حضرت امام رضا (ع) است که تا به امروز معتبرترین و پربیننده‌ترین مجموعه تلویزیونی رسانه ملی در حوزه تولید آثار تصویری مرتبط با زندگی این امام عزیز و محبوب قلب ایرانی‌ها محسوب می‌شود که بارها و بارها از شبکه‌های مختلف تلویزیونی پخش شده و هر بار هم که روی آنتن رفته با اقبال عمومی مخاطبان مواجه شده است.

داستان این سریال با مرگ هارون الرشید خلیفه عباسی و روی کار آمدن پسرش امین آغاز می‌شود و در ادامه جدال امین و برادرش مامون برای به دست آوردن خلافت و پس از آن خلافت مامون و دعوت او از حضرت امام رضا (ع) برای عزیمت به مرو که در این چارچوب روایات متعددی نیز تا لحظه شهادت امام هشتم به تصویر کشیده شده است.

اکبرزنجانپور، داود رشیدی، محمد صادقی، فرخ نعمتی، دانیال حکیمی، بیژن امکانیان، فریماه فرجامی، بیتا فرهی، رامبد جوان، لادن طباطبایی، مریلا زارعی، فتحعلی اویسی، عنایت بخشی، سیروس گرجستانی، سیروس ابراهیم زاده، غلامرضا طباطبایی، عنایت شفیعی، مهدی فخیم زاده، حبیب اسماعیلی، عباس امیری مقدم، رضا سعیدی، مهدی میامی، ولی الله مؤمنی، مظفر مقدم، کاظم هژیر آزاد، فخرالدین صدیق شریف، شیرین کاظمی، فارغ از جاذبه‌های دراماتیک و مخاطب پسندی که این سریال تاریخی – مذهبی برای بینندگان آن سال‌های تلویزیون داشت، به طور حتم این موسیقی متن و موسیقی تیتراژ آن بود که در کنار دیگر مؤلفه‌های اصلی سریال توانست به جان و دل مخاطب رسوب کند لیدا جوادی، سیروس کهوری نژاد، رامسین کبریتی، میرحسین معلومی، محسن زهتاب، محمدرضا ایزدی یکتا، میر صلاح حسینی، علی امجدی، اردشیر تفتی، محمد حسین زوار کعبه، احمد مایانی، مهرداد بازرگان، حسین ایل بیگی و احمد نجفی بازیگرانی بودند که در این سریال ماندگار ایفای نقش کردند.

اما فارغ از جاذبه‌های دراماتیک و مخاطب پسندی که این سریال تاریخی – مذهبی برای بینندگان آن سال‌های تلویزیون داشت، به طور حتم این موسیقی متن و موسیقی تیتراژ آن بود که در کنار دیگر مؤلفه‌های اصلی سریال توانست به جان و دل مخاطب رسوب کند.

فرآیندی که ایده تا اجرای آن کار هر آهنگسازی نیست و این بابک بیات بود که با اتکا به خلاقیت‌های فردی و سال‌ها تجربه در عرصه آهنگسازی دست به کاری زد کارستان و جدای از موسیقی متنی که به طور کامل در خدمت اثر بود، موسیقی تیتراژی را خلق کرد که به واسطه شعر دعبل خزایی، ملودی و توانایی‌هایی محمد اصفهانی به عنوان یک خواننده پرطرفدار رنگ و لعاب دیگری به ساختار موسیقایی سریال داد. جذابیتی که پس از چندین دهه از ساخت این سریال همچنان در گوش مخاطبان و علاقه مندان موسیقی به عنوان یک ملودی ماندگار و شنیدنی حال و هوایی متفاوتی را به وی منتقل کرده و برای او خاطره سازی می‌کند.

این فرآیند تا آنجا مورد پذیرش مخاطبان قرار گرفت، که سازندگان این سریال تصمیم گرفتند چندی بعد از پخش سریال آلبوم موسیقی متن اثر را نیز در بازار موسیقی منتشر کنند. شرایطی که طی آن سال‌ها به شدت در فرآیند فروش محصولات موسیقایی تبدیل به روندی مستمر شده و شرایطی را ایجاد کرده بود که شنوندگان موسیقی به دلیل حجم کم وسایل ارتباط جمعی برای پخش آثار موسیقایی با کارهای ارزشمندتر و معقول تری در حوزه موسیقی آشنایی پیدا کنند.

بابک بیات: من موسیقی مجموعه امام رضا (ع) را با استفاده از موسیقی مذهبی جهانی کار کردم. یعنی تعزیه خودمان را با کرال کلیسا تلفیق کردم و تم این مجموعه را درآوردم که بیشتر کرال با صدای انسان‌ها اجرا می‌شود گفتمانی موسیقایی که در این سال‌ها از آن خبری نیست و اگر نبودند امثال هنرمندانی چون مرحوم بابک بیات معلوم نبود چه سرنوشت خطرناکی در انتظار موسیقی اندیشه محور و مبتنی بر ساختارها و آموزه‌های درست موسیقایی کشورمان بود. آن گونه که در این سال‌ها می‌بینیم دیگر کمتر صدای موسیقی سریال و فیلمی را می‌بینیم که مانند موسیقی‌های دهه هفتاد و هشتاد ماندگاری بیشتری داشته باشند.

بابک بیات مدتی بعد از پخش سریال و استقبالی که بینندگان از موسیقی این مجموعه داشتند، درباره ملودی سریال به ایسنا گفته بود: «اگر شما به سریال‌های مهم دیگر که مورد توجه واقع شده نگاهی بیاندازید، می‌بینید که موسیقی آن سریال یک ترانه دارد و چیز دیگری از موسیقی آن سریال در یاد و خاطره‌تان باقی نمانده است. ولی در سریال «ولایت عشق» ترانه در درجه اول کار نبوده است. من موسیقی مجموعه امام رضا (ع) را با استفاده از موسیقی مذهبی جهانی کار کردم. یعنی تعزیه خودمان را با کرال کلیسا تلفیق کردم و تم این مجموعه را درآوردم که بیشتر کرال با صدای انسان‌ها اجرا می‌شود.

در قرون وسطی معتقد بوده‌اند که صدای انسان سمبل پاکی‌هاست. به همین خاطر فقط اجازه می‌داده‌اند که در کلیسا از صدای انسان استفاده شود، دقیقاً مثل تعزیه خودمان. در دوره قاجاریه سازهایی هم با تعزیه تلفیق شد و در گام‌ها و دسته‌های مختلف تعزیه، موسیقی‌مان را سینه به سینه حفظ کردیم.»

بامداد بیات فرزند مرحوم بابک بیات هم در تیر ماه سال ۱۳۹۳ بود که در گفتگو با برنامه رادیویی «موسیقی من» رادیو جوان درباره موسیقی سریال ولایت عشق با بیان اینکه شناخت شعر و ترانه و سینما آثاری از این دست را جاودانه کرده، به حضور محمد اصفهانی به عنوان خواننده تیتراژ اشاره کرده و گفت: «پدر من جدا از اینکه آهنگساز مطرحی بود، شعر و ترانه و سینما را به خوبی می‌شناخت. به همین خاطر هم وقتی با حال و هوای شعر و ترانه همگام می‌شد کاری که بیرون می‌آمد جاودانه می‌شد، همانند کاری مثل «ولایت عشق» که تیتراژ سریالی به همین نام در وصف امام رضا (ع) بود.

محمد اصفهانی: همه کارهایی که با مرحوم «بابک بیات» انجام دادم، برای من تغییرات مثبتی به دنبال داشت. هر وقت هم کارهایی که آقای بیات برای من ساختند را می‌شنوم، حس می‌کنم آن آثار را به شکل دیگری خوانده‌ام مرحوم بابک بیات حساسیت زیادی روی ولایت عشق و نیز آسیمه سر داشته‌اند. این دو کار در پرونده کاری پدرم بسیار خاص و ویژه و متفاوت بود و از این رو کار مورد علاقه پدر بود. به همین لحاظ او تاکید داشت که باید خواننده‌ای این دو کار را بخواند که صدایش را او بسیار دوست داشته باشد. پدر همیشه می‌گفت که صدای محمد اصفهانی را بسیار دوست دارد. او از خواننده‌های مورد علاقه پدر بودند. […] اصولاً هر کاری که پدر می‌ساخت نزد مردم محبوب می‌شد آن هم به نظر من به خاطر قلب بزرگ پدر بود.

اما محمد اصفهانی که غیر از پروژه «ولایت عشق» تجربه‌های دیگری را نیز با مرحوم بابک بیات داشته، در گفتگویی که آبان ماه سال ۹۶ با سامانه موسیقی ما داشت، درباره تجربه همکاری اش با این آهنگساز در سریال ولایت عشق توضیح داد: «همه کارهایی که با مرحوم «بابک بیات» انجام دادم، برای من تغییرات مثبتی به دنبال داشت. هر وقت هم کارهایی که آقای بیات برای من ساختند را می‌شنوم، حس می‌کنم آن آثار را به شکل دیگری خوانده‌ام. احساس می‌کنم آن تیپ، تیپ خوانندگی تنها خود من نبود و آقای بیات آن کاراکتر را به من القا کردند. آقای بیات خواننده بزرگی بودند ولی هیچ‌وقت کاری با صدای خودشان منتشر نکردند. چند مرتبه به ایشان گفتم با این صدا و تجربه و لحنی که دارید، چرا نمی‌خوانید؟ اما همیشه می‌خندیدند و می‌گفتند که من آهنگسازم. یعنی شأن آهنگسازی خودشان را از شأن خوانندگی خود بالاتر می‌دانستند. من روند همکاری ایشان با خواننده‌های دیگر را ندیده بودم اما هنگام کار با من، پیشنهادات بسیار خوبی مطرح می‌کردند. مثلاً پیشنهاد می‌دادند که یک شکل دیگری بخوانم و می‌دیدم چقدر ایده‌ها و نظرات خوبی دارند و به ایشان می‌گفتم که دوباره ضبط کنیم و می‌پذیرفتند. آن زمان، اکثر کارهای ما در استودیو پاپ ضبط می‌شد و لاین‌های آن استودیو هشت عدد بود و مثل امروز کامپیوتری نبود که بتوانیم تعداد زیادی ترک ضبط کنیم. آقای فرهودی برداشت‌های خودم را نگه می‌داشتند و یک لاین را خالی می‌کردند و برداشت آقای بیات را هم می‌گرفتیم. موقعی که می‌خواستیم کار را میکس کنیم، ۹۵ درصد کار برداشت‌های آقای بیات می‌شد؛ یعنی می‌دیدیم آنچه که سلیقه آقای بیات بوده، همان روی کار بهتر می‌نشیند.

وی در ادامه این گفتگو با ابراز خرسندی از همکاری با هنرمندانی چون بابک بیات اظهار کرده بود: «ولایت عشق» و تمامی کارهایی که آقای بیات آهنگسازی می‌کردند و همچنین کارهایی که با مرحوم همایون خرم و آقای فریدون شهبازیان داشتم، کلاس‌های درس و تجربیات گران‌بهایی برای من شد. چون نکات بسیار دقیقی درباره نوع خواندن و لحن و ادای کلمات بیان می‌کردند. من هنوز هم با آقای بیات زندگی می‌کنم و احساس خاصی با ایشان دارم.

محمد اصفهانی: مفتخرم که ایده‌ها و عقاید مذهبی خودم را به راحتی با مردم در میان گذاشته‌ام و هنوز هم اعتقاد دارم که اگر به دین و مذهب درست عمل شود، انسان‌ها زندگی بهتری خواهند داشت حس می‌کنم ایشان هنوز هم از لحاظ روحی با من مرتبط و نزدیک هستند؛ البته نکات و خاطراتی که بیان کردم، جنبه هنری و فنی کار «ولایت عشق» بود. اما از لحاظ خواندن کار برای حضرت امام رضا (ع)، باید بگویم زمانی که «ولایت عشق» را خواندم، رفتار مردم با من متفاوت و احترام و محبت‌شان دوچندان شد. قبل از آن هم مردم به من اظهار لطف می‌کردند و افتخار می‌کنم که بگویم من را دوست داشتند؛ اما پس از «ولایت عشق»، شکل و اندازه این محبت تغییر کرد و هنوز هم ادامه دارد. وقتی با دوستان به جایی می‌رویم، به من می‌گویند که مردم چه‌قدر دوستت دارند و یک شکل متفاوتی رفتار می‌کنند. گاهی به دوستان نزدیکم می‌گویم -و اگر به زبان هم نیاورم، از دلم می‌گذرد- که این محبت مخصوص را حس می‌کنم و می‌دانم که از کجا است

محمد اصفهانی با ابراز خرسندی از اینکه برخی از مخاطبان آثارش او را با تیتراژ سریال «ولایت عشق» می‌شناسند، گفت: افتخار می‌کنم مردم من را با کاری که برای امام رضا (ع) خوانده‌ام، می‌شناسند. واقعیت این است که من یک آدم مذهبی‌ام و به چارچوب مذهبی اعتقاد دارم. معتقدم اگر واقعاً به دین و مذهب عمل شود، موجب ارتقا و تعالی زندگی عمل‌کننده می‌شود. مفتخرم که ایده‌ها و عقاید مذهبی خودم را به راحتی با مردم در میان گذاشته‌ام و هنوز هم اعتقاد دارم که اگر به دین و مذهب درست عمل شود، انسان‌ها زندگی بهتری خواهند داشت. […] از نظر من موسیقی هدف نیست و وسیله‌ای است برای انتقال پیام‌های خوب. منتهی برخی پیام‌ها ممکن است آن‌قدر تکراری یا سخت و سنگین باشند که ارائه آنها به برخی مخاطبان در حکم دارو باشد؛ اما شما با موسیقی این پیام‌های شفابخش را کادوپیچ می‌کنید. نگرش من نسبت به موسیقی همین است و اعتقاد دارم در هر زمان باید کاغذ کادو و بسته‌بندی همان زمان را برای انتقال پیامی ارزشمند انتخاب کرد. به همین خاطر سعی می‌کنم روی هیچ سبکی فریز نشوم.

اما خشایار اعتمادی یکی از خوانندگان پیشگامی که در دهه هفتاد به واسطه همکاری با هنرمندانی چون بابک بیات موسیقی پاپ پس از انقلاب را با شکل و شمایل دیگری به مخاطبان معرفی کرده درباره چگونگی ساخت این ملودی توسط بابک بیات و ویژگی‌های حرفه‌ای این هنرمند فقید گفته است: «جدا از تأثیرگذار بودن ملودی و موسیقیِ متن بابک بیات، در واقع محمد اصفهانی سهم بزرگی در تأثیرگذار بودن تیتراژ مجموعه ولایت عشق به خصوص ترانه‌های آن سریال دارد.

خشایار اعتمادی: بابک همیشه صورتش شش‌تیغه بود. اما به یاد دارم در آن ایام به اندازه‌ای تحت تأثیر سریال ولایت عشق قرار گرفته بود که اندازه ریش‌هایش به بالای سینه‌اش رسیده بود تیتراژهایی که اصفهانی برای ابتدا و انتهای سریال اجرا کرد، شاید در آن مقطع کمتر خواننده‌ای می‌توانست آن‌ها را بخواند. معمولاً به بابک بیات پیشنهاد می‌دادند برایشان آهنگسازی کند و یک اثر بسازد اما به یاد دارم که سر آن مجموعه بود که استاد بیات پیشنهاد داد و از محمد اصفهانی خواست برای این اثر بخواند. به‌حق هم محمد اصفهانی آن چیزی را که باید، ادا کرد.

وی در ادامه این گفتگو بیان کرده بود: «بابک همیشه صورتش شش‌تیغه بود. اما به یاد دارم در آن ایام به اندازه‌ای تحت تأثیر سریال ولایت عشق قرار گرفته بود و درگیر سریال و موسیقی شده بود که اندازه ریش‌هایش به بالای سینه‌اش رسیده بود. به عبارت دیگر از همان سریال ولایت عشق محاسن خود را گذاشت، او خیلی تحت تأثیر بود.

اعتمادی در این گفتگو تاکید کرد: بیات جزو معدود آهنگسازانی بود که چه در قالب ترانه، تحت تأثیر شعر قرار می‌گرفت چه در قالب موسیقی، متن تحریرها را خوب می‌شناخت و برای ساختن ملودی‌ها دستش باز بود.

به هر ترتیب آنچه یک شنونده جدی سریال‌های تلویزیونی از سازندگانش انتظار دارد، طراحی و تولید موسیقی تیتراژهای مرتبط با اثری است که فارغ از مقولات کاسب کارانه ای که این روزها به شدت در ساخت موسیقی تیتراژها نقش مؤثری را ایفا کرده و نگارنده طی روزهای آینده تصمیم دارد پیرامون این موضوع نیز به ارائه مطالبی اقدام کند، بتواند حس اندیشه سازی و شنیدن موسیقی خوب را در او متبلور کند. چارچوبی که در موسیقی تیتراژهایی چون سریال «ولایت عشق» می‌توان به وضوح شنید و از آن بهره مند شد.