روایت یک سوگ موسیقایی در روز چهل و هشتم

به گزارش کامینگ سون موزیک: گسترده‌ترین گونه‌های مرتبط با «موسیقی مذهبی» کشورمان پیرامون مذهب تشیع است که بخش زیادی از آن در حوزه‌های مربوط به ایام عزاداری چهارده معصوم به ویژه سوگواری حضرت سیدالشهدا گنجانده شده‌اند.

پرداخت کامل به آواها و نواهای مرتبط با ایام سوگواری شهادت حضرت سیدالشهدا در گذرگاه تاریخ به طور حتم نیازمند بررسی‌های همه جانبه ای است که انعکاس آن در گزارش‌های رسانه‌ای طبیعتاً فقط محدود به بازتاب چکیده‌ای از این اقیانوس بیکران می‌شود.

شرایطی که اگرچه در این سال‌ها به دلیل بعضی نگاه‌های تحریف یافته، غیر علمی و ممزوج یافته با برخی دیگر از گونه‌های موسیقایی توسط بعضی از آواگران و ذاکران حسینی به سمت و سوی دیگری رفته و خوب یا بد با استقبال مخاطبان نیز مواجه شده، اما می‌تواند نمایشگر قدرت و عظمتی باشد که این نوع موسیقی‌ها به واسطه الهام از حماسه عظیم و تا ابد ماندنی عاشورا و البته نبوغ و استعداد مثال‌زدنی هنرمندان ایرانی دربرگیرنده ابعاد متنوع و جذابی هستند که گوش هر شنونده‌ای را نوازش می‌کند. و ای‌کاش تعداد بیشتری از ذاکران، نوحه خوانان و روایان موسیقایی این بخش مهم از تاریخ در خوانش آنچه به عزاداران و ارادتمندان حضرت سیدالشهدا ارائه می‌دهند، از این گنجینه گرانبها بهره مند شوند.

آنچه در سلسله گزارش‌های «نواهای محرمی به روایت مهر» پیش روی خوانندگان قرار گرفته، فقط بخشی از اقیانوس بیکران موسیقی نواحی ایران در حوزه نواها و نغمات مذهبی است که بخشی از آن با تکیه بر ملاحظات و روایت مکتوب جهانگیر نصری اشرفی از پژوهشگران و نویسندگان شناخته شده موسیقی نواحی ایران در مجموعه صوتی و پژوهشی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» که چند سال گذشته توسط نشر «ماهور» به مدیریت محمد موسوی منتشر شده، به رشته تحریر در آمده و هم اکنون با اجازه ناشر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد.

در سومین روایت از این نوشتار رسانه‌ای تلاش کردیم ضمن ارائه بازتعریفی مشروح‌تر از «موسیقی شیعیان» که در دو گزارش قبلی نیز با ارائه تعاریفی از «موسیقی دینی» و «موسیقی مذهبی» به آن پرداخته شد، گوشه‌های دیگری از این گونه موسیقایی را در معرض خوانشی دوباره قرار داده و پس از آن به سراغ گونه موسیقایی به نام «چاووش خوانی» و ارتباط آن با ایام عزاداری حضرت سیدالشهدا برویم. چارچوبی بسیار متنوع که در کارزار ارائه انواع گوناگون سبک‌های موسیقایی و آوازی این سال‌های مجالس و آیین‌های عزاداری مرتبط با محرم و صفر مورد واکاوی و خوانش دوباره‌ای قرار گیرد. کما اینکه تعداد اندکی از مداحان و ذاکران اهل بیت (ع) که مجالسشان با استقبال بسیار خوب مخاطبان مواجه شده، نیم نگاهی به این گنجینه‌ها داشته‌اند. شرایطی که می‌تواند با دقت و جستجوی بیشتر و کمی کوشش مطالعاتی وارد شرایطی شود که گونه‌های بی هویت و من درآوردی از چارچوب نظام‌مندتری در این حوزه تاثیرگذار فرهنگی برخوردار باشند.

بازتاب زیباشناختی ایرانیان در موسیقی مذهبی شیعیان

جهانگیر نصری اشرفی در مجموعه مطالعاتی – موسیقایی «موسیقی مذهبی شیعیان ایران» درباره تعریف کلید واژه «موسیقی شیعیان» نوشته است: گسترده‌ترین طیف موسیقی مذهبی در ایران مربوط به مذهب تشیع است؛ چرا که بخش اعظم مراسم، مناسک و عبادات شیعیان با آوازهای خاصی همراهی است. این موسیقی از نظر محتوایی در کلیت خود الهام یافته از شریعت اسلامی و دیدگاه امامان و فقهای شیعه و از نظر فرم و مدال عموماً ملهم از فرهنگ ایرانی است. این موسیقی به لحاظ موضوعی، در بخش‌های مختلف مشتمل بر جنبه‌های عبادی، فقهی، شرح رویدادها و وقایع اسلامی، پرداختن به سیره انبیا، اولیا و به خصوص امامان شیعه و شرح احوال و حوادث زندگی آنان به ویژه در این بخش به طور عمده ناظر بر رویدادها و وقایع صحرای کربلا است.

راویان و مجریان الحان و نغمات شیعی پیوسته با دخیل کردن ذوق و احساسات فردی خود و با افزودن شاخ و برگ‌های بی شمار، که بیشتر از طریق متن مرتبط با الحان و آوازها صورت می‌گیرد، هنری پدید آورده‌اند که از بسیاری جهات دارای شخصیت مستقلی است. آنان با ژرفا بخشی هنرمندانه به موضوعات مذهبی موجد داستان‌ها، اسطوره‌ها و تراژدی‌های منحصر به فرد و پر شمار شده‌اند. این شیوه از دخالت و تاثیر گذاری بر مفاهیم واقعیت رویدادها عموماً بازتاب زیبا شناختی مذهبی ایرانیان بوده و در اصل فرآیند ذوق هنر ملی و ناشی از آرمان‌ها و حرمان های تاریخی آنان است.

خلق صدها نوحه و مرثیه حزن‌انگیز، داستان‌ها و روایت‌های حماسی و تراژیک با اشکال متنوع و گوش نواز موسیقایی و استفاده گسترده از انواع مختلف الحان ملی و بومی نشانه آشکاری از وام‌گیری ملی است. این ملودی‌ها در بیشتر نمونه‌های موسیقی مذهبی، همچون موسیقی مربوط به «شبیه خوانی (اعم از گوشه‌های ردیفی، پیش خوانی، پیش واقعه خوانی، واقعه خوانی، مصرع خوانی، رجز موافق و غیره)»، الحان و آوازهای عبادی همچون «سحر خوانی»، «مناجات»، «ادعیه و اوراد و آوازهای استغاثه آمیز»، آوازهای دینی مانند «تلاوت قرآن کریم» و «اذان (در چارچوب الحان ملی و بومی)» و برخی آوازهای مراسم – مناسبتی همچون «روضه خوانی»، «پامنبری»، «مداحی»، «چاووشی»، «ذکر»، «مولودی» و ده‌ها مورد دیگر بروز یافته‌اند. پس بررسی روند شکل‌گیری انواع موسیقی و الحان شیعی و چگونگی تاثیرپذیری از فرهنگ ملی و نیز کنکاش در منشا و خاستگاه آنها نیازمند بررسی‌های جامع و جداگانه ای است.

چند نکته مهم در رابطه با موسیقی مذهبی شیعیان

جهانگیر نصری اشرفی در ادامه پژوهش خود پیرامون موسیقی مذهبی شیعیان عنوان کرده است: ساختار اصلی اکثریت قریب به اتفاق الحان و نغمات موسیقی مذهبی برگرفته از موسیقی ردیفی و در مقیاس بعدی، مأخوذ از موسیقی بومی نواحی ایران است. ضمن اینکه کلیت متن، اشعار و الحان موسیقی دینی – مذهبی شیعیان ایران به زبان فارسی است. با این حال بخشی از متون در برخی نواحی غربی و شمال غربی کشور به زبان ترکی و در پاره‌ای از مناطق استان‌های جنوبی و به ویژه خوزستان به زبان عربی است.

در برخی نواحی ایران مجریان بومی موسیقی مذهبی شیعه، علاوه بر استفاده از الحان و مقام‌های بومی، به خلق متن‌هایی به گویش‌های محلی اقدام نموده و به این ترتیب موجد انواع ادبیات و بومی و مذهبی نیز شده‌اند. از سوی دیگر طبقه بندی موسیقی مذهبی شیعه در ایران به دلیل تعدد مراسم و مناسبت‌ها، وضعیت متفاوت تقویمی، ماهیت متنوع معنایی و یا آیینی به سادگی میسر نیست خاصه اینکه ساختار موسیقایی این گروه از الحان چه از نظر فرم‌های متمایز منطقه‌ای یا ملی و چه از نظر تفاوت‌های فنی و متریک، دارای پیچیدگی‌های قابل تاملی است.

باید یادآور شد، اساساً موسیقی مذهبی از نظر رده بندی به اعتبار کاربرد قدسی آن ماهیتاً معطوف به مضمون و مفهوم متون مربوط به الحان و آوازهاست. به رغم این مساله تنوع شکلی و ماهوی الحان فوق امکان رده بندی گوناگونی را میسر می‌سازد. لذا همان طور که قبلاً گفته شد، این رده بندی ها می‌تواند، بر اساس ویژگی‌های متریک، مناسبت‌های تقویمی، موقعیت‌های کاربردی، تمایز مناسبت‌ها، تمایزهای مضمونی و یا حتی بر اساس موقعیت مجریان از نظر جایگاه اجتماعی، سنی، جنسی، دسته بندی و کدگذاری شود.

توضیحات آقای راوی درباره «مدح و منقبت»

نصری اشرفی در مجموعه سوم آلبوم «موسیقی مذهبی شیعیان» که به بخش «مدح و منقبت» اختصاص داشته ضمن معرفی کاملی از الحان و آوازهای عبادی چون «سحر خوانی»، «مناجات»، «اذان»، «تلاوت قرآن»، «مداحی» به معرفی مشروح «چاووش خوانی» در چارچوب عزاداری حضرت سیدالشهدا پرداخت.

در حال حاضر آنچه به عنوان مراسم چاووش خوانی شناخته می‌شود عبارت است از مشایعت و یا استقبال و پیشواز چاووش خوان از زائرین اماکن مقدسه با آوازی ویژه که این آواز از جوهره موسیقی ردیفی برخوردار است وی در توضیح بخش «مدح و منقبت» این پروژه نوشته است: این بخش شامل چند قطعه از الحان و آوازهای مدح و منقبت و آوازهای دینی است. قطعات مذکور هم عموماً برگرفته از گوشه‌ها و آوازهای ردیفی بوده و یا آشکارا تحت تاثیر کارگان ذکر شده است.

آوازهای مدح و منقبت که با اسامی و عناوین مختلفی شناخته می‌شوند، از نظر مضمون در رثا و حمد و ستایش خداوند و یا مدح و توصیف انبیا، امامان و بزرگان دینی و مذهبی است. و البته ذکر این نکته ضروری است که اطلاق موسیقی دینی به برخی لحن‌ها همچون تلاوت قرآن به خاطر استفاده مستقیم از متن کتاب آسمانی و یا استفاده از ابیات برخی آداب و مراسم همچون اذان گویی و نماز است که اساساً از ماهیتی دینی برخوردار است.

نمونه‌های ارائه شده نیز توسط شماری از شاخص‌ترین مجریان و راویان موسیقی دینی و مدح و منقبت از مناطقی چون کرمانشاه، تهران (ورامین)، اردبیل، قزوین، گیلان، مازندران، بوشهر و یزد اجرا شده است. این مجموعه مبین کلیت موسیقی مناقبی و مداحی در نواحی مختلف ایران بوده که وجه مشترک آنها علاوه بر ماهیت رثایی و توصیفی، انطباق لحن‌های مذکور با آوازهای ردیف است.

«چاووش خوانی» و سرچشمه ای به نام موسیقی ردیف

این محقق و پژوهشگر موسیقی نواحی ایران در بخش دیگری از نوشتار تحقیقاتی خود درباره موسیقی مذهبی شیعیان ایران که اختصاص به گونه «چاووش خوانی» به عنوان یکی از گونه‌های موسیقایی مرتبط با ایام عزاداری حضرت سیدالشهدا دارد، توضیح داده است: چاووش خوانی به فرمی از آواز یا دورنمایه مذهبی گفته می‌شود که غالباً منطبق با موسیقی ردیف بوده و توسط چاووش خوان خوانده می‌شود. در لغت نامه دهخدا ذیل واژه چاووش خوانی آمده است: «عمل چاووش خوان، آواز و اشعاری که چاووش قافله زوار خواند. خواندن چاووش قافله زوار، اشعار در منقبت ائمه و مناسب با زیارت اعتاب مقدسه»

در حال حاضر آنچه به عنوان مراسم چاووش خوانی شناخته می‌شود عبارت است از مشایعت و یا استقبال و پیشواز چاووش خوان از زائرین اماکن مقدسه با آوازی ویژه که این آواز از جوهره موسیقی ردیفی برخوردار است. آواز چاووشی مأخوذ از موسیقی ردیفی و دارای متری آزاد است. این آواز در رده موسیقی مذهبی قرار داشته و در همه مناطق ایران تقریباً با لحن و اشعاری مشابه خوانده می‌شود.

کاربرد اولیه چاووش خوانی را می‌توان محدود به آوازهای رثایی و یا در چارچوب مناجات و دعاهایی دانست که چاووش خوان‌ها قبل از آغاز جنگ، در پیشاپیش سپاهیان و یا در پیشگاه پادشاهان و فرماندهان لشگری می‌خواندند. البته گمان بر این است که تا پیش از متداول شدن واژه چاووش و صنفی تحت عنوان «چاووش خوان»، این گروه خوانندگان به «نقیب» شهرت داشته و مدت‌ها عناوین نقیب و چاووش به صورت هم عرض استعمال می‌شدند.

وقتی جایگاه «چاووش خوانی» به طور کامل تغییر کرد

پس از رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، رفته رفته چاووش خوانی در خدمت مناسک مربوط به زائرین نیز قرار گرفت و از این برهه چاووش خوانی از اشعار و فرم خاصی از لحن برخوردار شده و مطلقاً در خدمت مراسم مربوط به زائرین عتبات عالیات در آمد و کاربرد آغازین آن، یعنی استفاده در مراسم لشگری و نظامی کنار نهاده شد.

مشاهده نمونه‌های کنونی چاووش خوانی حاکی از آن است که مضامین اشعار در این مراسم بیشتر در توصیف چهار شهر مقدس یعنی مکه در عربستان، کربلا و نجف در عراق و مشهد در ایران بوده و پیرامون تقدس و جایگاه دینی و مذهبی شهرهای مذکور، نیز درباره پیشوایان و امامان برجسته مدفون در برخی از این شهرهاست.

البته لازم به تاکید است که اگرچه موسیقی مراسم چاووشی فقط مختص به مراسم یاد شده است. اما بعدها این آواز در برخی از مجالس تعزیه مانند مجلس شهادت امام حسین (ع) و تعزیه مجلس شهادت امام رضا (ع) نیز مورد استفاده قرار گرفت.

در گیلان موسیقی متفاوتی از چاووشی را می‌شنوید

چاووش خوانی در فرم و ساختار شناخته شده امروز بیشتر در مناطق شیعه نشین ایران متداول بوده و عموماً در دستگاه «چهارگاه» و با متر آزاد خوانده می‌شود.

تنها یک فرم از چاووش خوانی، یعنی چاووش خوانی گیلان، چه از حیث لحن و چه از نظر مراسم دارای وجه تمایز اساسی با چاووشی خوانی‌های دیگر مناطق است.

چاووشی خوانی‌های گیلان توسط گروه کرنا نوازان و یک تک خوان به اجرا در آمده و موارد کاربرد آن نیز بیشتر در روز شهادت امام حسین (ع) و همچنین چهل و هشتمین روز از شهادت این امام عزیز و یا در ارتباط یافتن با یافتن پیکرهای غرق شده در رودخانه‌ها کاربرد دارد. موسیقی و لحن آوازی چاووشی خوانی گیلان نیز دارای ویژگی‌های خاص خود بوده و از چاووشی خوانی‌های سایر مناطق متمایز است.

لینک کوتاه مطلب : https://comingsoonmusic.ir/?p=43122