ساز «رُباب» با نام پارسی «رَواوه» که با نامهای «رِباب» و «رَباب» نیز شناخته میشود، یکی از سازهای قدیمی ایرانی با بیش از یکهزار سال قدمت است که در میان نوازندگان محلی و مقامی ایران از احترام بالایی برخوردار است و بیشتر در مناطق شرق کشور؛ خراسان و سیستان و بلوچستان، نقشبندی، چشتی، قادری و سهروردیه رواج دارد. رُباب به عنوان ساز موسیقی سنتی ایران نیز در کنار سایر سازها اجرا میشود.
رُباب یک ساز مضرابی، دوکاسهای است و از یک «کاسه» و یک «سینه» تشکیل شده است. این ساز یک دسته و یک «سر» نیز دارد. کوک از قسمت «سر» انجام میگیرد. رباب از چوب بلوط یا شاهتوت ساخته میشود.روی کاسه را با پوست (پوست بز یا آهو) و روی سینه را با چوب میپوشانند. روی کاسه، خرکی کوتاه نصب است که زهها به آن اتصال پیدا میکنند. رباب ۶ سیم تکی یا سه جفت سیم دارد. سیمهای جفت هماهنگ با یکدیگر کوک میشوند. امروزه سیمهای رباب را از الیاف نایلونی میسازند که سیم بمِ آن، همچون گیتار روکشی فلزی دارد.
معروفترین نوازندگان ساز «رُباب»
ابوالقاسم حسینینژاد معروف به ملاقاسم، امیرخسرو سیاحانی، حسین سیدزاده، سلیمان سیدزاده، شیرجان حسینینژاد، حمید هواشمی ابوسعید (خوزستان)، فاروق رحمانی (سیستان و بلوچستان)، بیژن کامکار، حسین علیزاده، علی صمدپور، علی توکلی و پریسا پولادیان از نوازندگان ساز رُباب در کشور هستند.
نام بیژن کامکار سال ۱۳۹۷ از سوی کمیته ثبت ملی میراث فرهنگی ناملموس در فهرست حاملان میراث فرهنگی و گنجینههای زنده بشری به دلیل سالها فعالیت برای بازگرداندن ساز رُباب به موسیقی ایرانی به ثبت رسید.
ثبت ملی و جهانی ساز «رُباب»
پرونده «مهارت و فنون سنتی ساخت و نوازندگی ساز رُباب، ساز مضرابی موسیقی محلی و کلاسیک ایران» سال ۱۳۹۷ در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید. این پرونده سال ۱۴۰۱ در هفدهمین نشست کمیته بینالمللی میراث ناملموس یونسکو در رباط مراکش بررسی شد اما به تصویب نرسید و بررسی مجدد آن به اجلاس بعدی این کمیته موکول شد.
در نهایت ۱۴ آذرماه سال ۱۴۰۳ «مهارت ساختن و نواختن رُباب» به عنوان بیست و ششمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در قالب پرونده مشترک ایران با افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان، در نوزدهمین کمیته بینالدولی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در پاراگوئه ثبت جهانی شد.
در توضیح پرونده «هنر ساختن و نواختن رُباب» آمده است: «رباب، یک ساز بسیار زیبا در فرهنگ موسیقی ایرانی است که نقش مهمی در حفظ و ترویج هنر موسیقی در ایران دارد. این ساز، بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی جامعه ایران است که حامل سنتهای مردم بوده و از طریق موسیقی، جشنها و آیینها، جوامع گوناگون را به یکدیگر پیوند میدهد. این ساز به عنوان عنصری وحدتبخش، همبستگی را تقویت کرده، پیوندهای اجتماعی را استحکام میبخشد و تبادل فرهنگی را ترویج میدهد.»
بهمن ماه سال گذشته همزمان با برگزاری شورای ملی ثبت میراث ناملموس به میزبانی منطقه آزاد چابهار که برای نخستین بار در سیستان و بلوچستان و با موافقت مقام عالی وزارت برگزار شد، از لوح ثبت جهانی «هنر ساختن و نواختن رُباب» نیز رونمایی شد.
به مناسبت سالروز ثبت جهانی ساز «رُباب» با بهروز وجدانی نویسنده، مترجم، پژوهشگر، عضو سابق هیات علمی پژوهشی سازمان میراث فرهنگی، صنایع گردشگری، کمیته ملی یونسکو و عضو هیات مدیره کانون پژوهشگران خانه موسیقی درباره چگونگی ثبت جهانی ساز «رُباب»، اهمیت ثبت جهانی این ساز، تاریخچه و ویژگیهای آن گفت و گو کردهایم که در ادامه میآید.
چگونگی ثبت جهانی ساز «رباب»
این پژوهشگر موسیقی درباره چگونگی ثبت جهانی ساز «رُباب» به خبرنگار ایرنا اظهارداشت: هنر ساختن و نواختن ساز رُباب ۱۴ آذرماه سال گذشته به صورت مشترک با کشورهای افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان در فهرست جهانی یونسکو مصوب سال ۲۰۰۳ میلادی به عنوان پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت جهانی رسید.
وی گفت: از آن تاریخ به بعد، ساز «رُباب» در زمره میراث بشری قرار گرفت و پاسداری از آن علاوه بر کشورهای مشارکتکننده در این پرونده، برای تمام کشورهای دنیا الزامی شد و آنها نیز باید در حفاظت از این میراث گرانبها مشارکت داشته باشند.
وجدانی درباره چرایی مشارکت سه کشور دیگر با ایران در ثبت جهانی ساز «رُباب» بیان کرد: در گذشته که یونسکو، کنوانسیون پاسداری میراث فرهنگی ناملموس را تدوین کرد به این موضوع علاقه داشت که تمام کشورهای عضو کنوانسیون یونسکو، بدون محدودیت، تعداد زیادی از عناصر فرهنگی خود را به ثبت برسانند.
این پژوهشگر موسیقی افزود: با توجه به افزایش تعداد ثبت جهانی آثار و عناصر فرهنگی کشورهای عضو کنوانسیون پاسداری میراث فرهنگی ناملموس، محدودیتهایی در این زمینه ایجاد شد، محدودیتها به این معناست که هر کدام از کشورها باید پرونده ملی خود را برای ثبت جهانی یک بار در سال به یونسکو ارایه کنند.
وی اظهارداشت: همچنین با توجه به اهداف یونسکو مبنی بر ایجاد و توسعه صلح و اشتراکات فرهنگی، این نهاد به دنبال این است که چندین کشور حول یک محور و اثر فرهنگی، پرونده مشترکی را ایجاد و برای ثبت جهانی ارایه کنند، بر این اساس سال گذشته اطلاعات مربوط به ساز رباب با مدیریت و مسئولیت ایران با همکاری افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان در قالب پروندهای جامع گردآوری و برای ثبت جهانی به یونسکو ارایه شد و در نهایت به تصویب رسید.
مشکلات ثبت جهانی یک اثر به صورت مشترک
وجدانی درباره مشکلات ثبت جهانی یک اثر و عنصر فرهنگی به صورت مشترک با سایر کشورها گفت: وقتی که یک کشور بخواهد پروندهای را به صورت مستقل تهیه و تدوین کند، تمامی امور را باید با امکانات خود پیش ببرد، در پرونده «ساز رُباب» مجبور شدیم با کشورهای مختلفی که این ساز در آنها ساخته و نواخته میشود همراهی داشته باشیم.
وی افزود: تدوین این پرونده نسبت به پروندههای ملی سختتر بود؛ به دلیل اینکه مدیریت و مسئولیت این پرونده برعهده ایران بود و مسئولان میراث فرهنگی ایران با مسئولان میراث فرهنگی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان باید هماهنگیهای لازم را انجام میدادند تا آنها اطلاعات لازم اعم از صوت، عکس، فیلم را برای ما ارسال میکردند تا بتوانیم پرونده کامل، جامع و دقیقی را بر اساس ضوابط یونسکو تهیه و ارسال کنیم که خوشبختانه نتیجهبخش بود.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: وقتی یک ساز موسیقی به ثبت جهانی میرسد به علاوه اینکه کشورهای دارنده ساز باید برای حفظ، ساختن، نواختن آن اهتمام بورزند باعث میشود که تمام کشورهای دنیا نیز آن را به عنوان میراث بشری بدانند و به حفظ و ارتقای جایگاه آن کمک کنند.
وجدانی گفت: ساز رباب در مناطق مختلف کشورهای افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نواخته میشود اما اکنون اطلاع دقیقی ندارم که این کشورها تا چه حد توانستند ساز رُباب را در سطح بینالمللی رواج دهند، این ساز امکاناتی دارد که بسیاری از کشورها تمایل دارند که ساز ملی خود را در گروههای جهانی به یادگار بگذارند.
ثبت جهانی ۶ پرونده موسیقی در یونسکو
وجدانی گفت: سال گذشته، ساز «رُباب» به عنوان بیست و ششمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید، در میان ۲۶ پروندهای که تاکنون در این فهرست به ثبت رسیده، ۶ پرونده مربوط به موسیقی بوده است، همچنین موسیقی در پروندههای مربوط به «جشن باستانی نوروز»، «آیینهای پهلوانی و زورخانهای»، «هنر نقالی» و موضوعهای دیگر نقش بسیار بالایی دارد و اگر موسیقی را از آنها حذف کنیم، تاثیرات کمتری خواهند داشت.
این پژوهشگر افزود: «ردیفهای موسیقی ایرانی» سال ۱۳۸۸، «موسیقی بخشیهای خراسان» سال ۱۳۸۹، «هنر ساختن و نواختن کمانچه» به صورت مشترک با جمهوری آذربایجان سال ۱۳۹۶، «مهارتهای سنتی ساختن و نواختن دوتار» سال ۱۳۹۸، «هنر ساختن و نواختن عود» به صورت مشترک با سوریه سال ۱۴۰۱ و «مهارت ساختن و نواختن رُباب» سال ۱۴۰۳، ۶ پرونده ثبتشده مرتبط با موسیقی در فهرست جهانی هستند.
ویژگیهای ساز «رُباب»
وجدانی درباره ویژگیهای ساز «رُباب» اظهارداشت: این ساز با قدمتی بیش از یکهزار سال، در تمام کشورهای آفریقایی، آسیای میانه و کشورهای عربی با شکلها و اندازههای مختلف نواخته میشد، در گذشتهها برخلاف اکنون که به عنوان ساز مضرابی شناخته و با انگشتان دست نواخته میشود، همچون ساز کمانچه با آرشه نواخته میشد.
وی گفت: ساز رُباب در طول تاریخ تغییر و تحولات بسیاری پیدا کرده است و اگر افرادی بخواهند درباره ویژگیهای فنی این ساز بیشتر بدانند میتوانند به کتابهای فنی موسیقی و رسالههای متعددی که در این حوزه تالیف شده، مراجعه کنند.
این پژوهشگر افزود: شاعران بسیاری از جمله حافظ و مولوی درباره ساز رُباب شعر سرودند که نشاندهنده این است که این ساز در زمانهای گذشته و در تاریخ ایران، ساخته و نواخته شده است.
منطقه جغرافیایی ساز رُباب در ایران
وجدانی درباره منطقه جغرافیایی ساز رُباب در ایران اظهارداشت: این ساز در حال حاضر در مناطق شرقی ایران؛ سراوان، زاهدان، میرجاوه و مناطق بلوچنشین نواخته میشود، این ساز به دو صورت ۱۸ سیمه یا پنج سیمه کاربرد دارد البته نواختن روی تمام ۱۸ سیم و پنج سیم انجام نمیشود، تعداد زیادی سیم واخوان در زیر سیمهای اصلی است که صداها را تشدید میکند و براین اساس نوازنده با استفاده از تمام این سیمها نوازندگی نمیکند و فقط با استفاده از سیمهای روی ساز، نوازندگی میکند.
وی گفت: ساز رُباب در زمره سازهای فولکلوریک یا موسیقی نواحی ایران است که البته حدود ۷۰ سال گذشته زندهیاد استاد حسین دهلوی رئیس وقت هنرستان موسیقی ملی این ساز را جزو سازهای موسیقی ایرانی معرفی کرد و در ارکستر سازهای ملی به رهبری زندهیاد فرامرز پایور نیز با ایجاد تغییراتی در ساختار آن با نامهای رُباب سوپرانو و رُباب آلتو ساخته و در کنار سایر سازها نواخته شد؛ رُباب سوپرانو از رُباب معمولی و رُباب آلتو کوچکتر است.
این پژوهشگر افزود: در گذشته معروفترین نوازنده ساز رُباب در ایران زندهیاد موسی زنگشاهی بود که بعد از او، خانوادهاش در این حوزه فعالیت میکنند. در حال حاضر در گروههای شهری بیژن کامکار معروفترین نوازنده ساز رُباب است، هر چند که ساز اصلی او دف است اما رُباب هم مینوازد. براین اساس ساز رُباب هم جزو سازهای ملی، سنتی و نواحی ایران محسوب میشود.
